Zachowek dla spadkobierców ustawowych i testamentowych

Zasadniczą funkcją zachowku jest nie tylko zapobieganie wypływaniu majątku poza rodzinę, ale też w nie mniejszym stopniu troska o sprawiedliwy podział schedy (w sensie ekonomicznym) pomiędzy uprawnionymi członkami rodziny. Roszczenie o zachowek może być realizowane przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych.

STAN FAKTYCZNY:

Powód wniósł o zasądzenie od pozwanego kwoty 300 tys. zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty, tytułem zachowku po zmarłym ojcu. W uzasadnieniu wskazał, iż on oraz pozwany są dziećmi spadkodawcy, dziedziczącymi na mocy ustawy po 1/3 udziału wraz z trzecim synem zmarłego. Masa spadkowa wynosi "0" zł, bo majątek został rozdysponowany na rzecz pozwanego darowiznami za życia spadkodawcy.

Powód nie otrzymał należnego mu zachowku w żadnej formie, dlatego uważał, że jego żądanie jest zasadne. Sąd pierwszej instancji pozew oddalił, podzielając argumenty pozwanego, jakoby powód nie był uprawniony do zachowku, z uwagi na to, że był powołany do dziedziczenia z mocy ustawy. Sąd oparł swoją decyzję w zasadzie wyłącznie na poglądzie reprezentowanym w jednym z orzeczeń oraz dołączonej do niego glosie (krytykowanych w doktrynie). Ostatecznie sprawa trafiła przed sąd apelacyjny.

SĄD ORZEKŁ:

Sąd apelacyjny uznał, że odwołanie powoda jest zasadne i zachowek mu przysługuje. Sąd pierwszej instancji błędnie zinterpretował przepis regulujący kwestię zachowku. Stanowi on bowiem, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się połowa bądź dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by przypadał przy dziedziczeniu ustawowym - tzw. zachowek.

Błąd w wykładni dotyczył stwierdzenia "byliby powołani do spadku". Sąd uznał bowiem, że skoro powód jest powołany do spadku (z mocy ustawy), to przesłanka zasądzenia zachowku nie jest spełniona. Z taką analizą nie zgodził się sąd apelacyjny. Wyjaśnił, że dotychczas zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze oraz piśmiennictwie przeważał zdecydowanie pogląd, z którego wynikało, iż roszczenie o zachowek może być realizowane przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych. Sama przynależność do kręgu osób uprawnionych nie jest wystarczająca do możliwości zrealizowania roszczenia o zachowek, ale użycie przez ustawodawcę sformułowania "byliby powołani do spadku", które wzbudziło zastrzeżenia sądu I instancji, miało na celu jedynie określenie, że zachowek nie przysługuje "zawsze" zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej konkretnej sytuacji. W świetle powyższego należało zatem przyjąć, iż powód ma legitymację do wystąpienia z żądaniem o zapłatę sumy pieniężnej niezbędnej do pokrycia zachowku bądź do jego uzupełnienia przeciwko współspadkobiercy (co wiązać się będzie z rozliczeniem poczynionych darowizn).

(wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 25.03.2011 r., sygn. akt I ACa 118/11)