Ustrój przymusowy w związku małżeńskim

W większości przypadków to małżonkowie samodzielnie podejmują decyzję o tym, jaki ustrój majątkowy będzie obowiązywał w ich związku. Domyślnym ustrojem jest ustawowa wspólność majątkowa polegająca na tym, że (poza pewnymi wyjątkami) wszystko, co małżonkowie nabywają razem bądź osobno, trafia do ich wspólnego majątku. Małżonkowie mogą oczywiście podpisać intercyzę i zrezygnować ze wspólności majątkowej albo ją rozszerzyć. Wymaga to jednak ich zgodnego działania. Zdarzyć się jednak może, że wbrew woli małżonków (małżonka) wspólność zostanie zastąpiona rozdzielnością.

Kiedy można ustanowić ustrój przymusowy?

Ustrojem przymusowym jest rozdzielność majątkowa. W ustroju tym każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem i w większości sytuacji ponosi odpowiedzialność tylko za te zobowiązania, które sam zaciągnął.

Ustrój przymusowy może zacząć obowiązywać na skutek kilku zdarzeń:

pozwu wniesionego przez jednego małżonka,
pozwu wniesionego przez wierzyciela małżonka,
ubezwłasnowolnienia małżonka,
ogłoszenia upadłości małżonka
ogłoszenia separacji.

Pozew małżonka

Rozdzielność majątkowa może być wprowadzona wbrew woli małżonka, jeśli współmałżonek wniesie pozew o ustanowienie rozdzielności. Muszą to uzasadniać ważne powody. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje tego pojęcia, nie wskazuje również, nawet przykładowo, jakie zdarzenia, okoliczności mogą zostać przez sąd uwzględnione jako ważne powody. Bez wątpienia w grę mogą wchodzić jedynie zdarzenia nadzwyczajne, obiektywnie stwierdzone. Same zwykłe nieporozumienia małżonków odnośnie np. zarządzania majątkiem wspólnym takiego pozwu nie uzasadniają.

Ważne powody to wytworzenie się takiej sytuacji, która w konkretnych okolicznościach faktycznych wywołuje stan pociągający za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków i z reguły także dobra rodziny.

W doktrynie, orzecznictwie przyjmuje się, że przykładowo do ważnych powodów należą sytuacje, gdy jeden z małżonków trwoni wspólny majątek na skutek uzależnień np. od alkoholu. Podobnie za ważny powód sąd może uznać brak przyczyniania się drugiego małżonka do pomnażania majątku, pracy dla wspólnego gospodarstwa. Nie chodzi tu o sytuację, w której jeden małżonek pracuje zawodowo, a drugi "jedynie" zajmuje się gospodarstwem domowym. Dotyczy to przypadków, gdy współmałżonek nie działa aktywnie w żadnej sferze, tj. nie jest aktywny zawodowo ani nie zajmuje się domem czy dziećmi. Często ważny powód to po prostu pozostawanie małżonków w separacji faktycznej, przez co nie ma możliwości prawidłowego współdziałania małżonków w zarządzaniu majątkiem wspólnym.

Pozew wierzyciela jednego z małżonków

Rozdzielność majątkowa może zostać wprowadzona również wbrew woli obojga małżonków. Może tego żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że spłacenie jego wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. W zależności od tego, w jaki sposób doszło do zaciągnięcia zobowiązania przez małżonka, wierzyciel może w mniejszym bądź większym stopniu sięgnąć do majątku wspólnego małżonków. Często to, co może zostać zajęte przez komornika w toku egzekucji, po prostu nie wystarcza na spłacenie jego należności. Z uwagi na to, że w ustroju wspólności majątkowej majątku nie można dzielić ani zajmować udziału, który w przyszłości małżonkowi w takim majątku będzie przysługiwać, egzekucja w zakresie tych składników (udziałów w majątku wspólnym) nie może być skierowana.

Gdy wierzyciel posiada stosowne dokumenty, może wnieść pozew do sądu o wprowadzenie rozdzielności majątkowej. Po uzyskaniu wyroku będzie mógł dokonać podziału majątku wspólnego małżonków i po prostu zająć np. udział małżonka-dłużnika w nieruchomości wspólnej, która należy do małżonków.

Ubezwłasnowolnienie

W niektórych przypadkach ustrój przymusowy powstaje z mocy prawa, a więc bez konieczności wydawania odrębnego rozstrzygnięcia w tej sprawie. Dotyczy to m.in. ubezwłasnowolnienia. Bez znaczenia jest czy ma miejsce ubezwłasnowolnienie całkowite, czy tylko częściowe. Skutek ten następuje z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia sądu. Jednak w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Podobnie jak przy wprowadzeniu rozdzielności, powrót do ustroju wspólności ustawowej również następuje z mocy prawa i nie wymaga przedkładania w tym zakresie żadnych wniosków, czy tym bardziej wszczynania odrębnej sprawy sądowej.

Ogłoszenie upadłości

Podobnie jak w przypadku ubezwłasnowolnienia, również z mocy prawa rozdzielność majątkowa powstaje z chwilą ogłoszenia upadłości jednego małżonka. W takiej sytuacji majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. Małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu komisarzowi.

Jednak do masy upadłości nie wchodzą przedmioty służące wyłącznie współmałżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte majątkową wspólnością małżeńską - z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Separacja

Orzeczenie separacji powoduje powstanie ustroju rozdzielności majątkowej z mocy samego prawa, z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia. Natomiast w razie zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Jednak na zgodny wniosek małżonków sąd utrzyma między małżonkami rozdzielność majątkową.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 25.02.1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.)